Doelgericht digitaliseren

Nederland is zich het afgelopen anderhalf jaar bewust geworden hoe groot de impact is van digitalisering op de samenleving. Digitalisering verwijst niet langer vooral naar een verzameling gadgets, maar blijkt een transitie te zijn met kansen en risico’s. Het is dan ook de vraag voor de toekomst hoe Nederland die transitie moet vormgeven.

Onze belangrijkste boodschap is dat de overheid, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties de digitale samenleving zo moeten vorm- en richtinggeven dat mensen en waarden meer centraal komen te staan. Dan kan er een digitale samenleving ontstaan waarin niemand wordt uitgesloten. Daarom stellen we in dit rapport vijf acties voor.

Lees deze vijf acties onder het tabblad 'Aanbevelingen'. 

Ethische vragen staan nadrukkelijker op de agenda

In dit rapport zien we dat de overheid, en vele andere partijen, de boodschap uit Opwaarderen uit februari 2017 hebben opgepakt. Diverse maatschappelijke en ethische vragen, bijvoorbeeld over inzicht in algoritmen of een eerlijke data-economie, staan veel nadrukkelijker op de agenda dan twee jaar geleden. Beleidsmakers, toezichthouders en maatschappelijke organisaties bouwen kennis op over deze nieuwe thema’s.

Op het gebied van privacy en veiligheid is de stap gemaakt van agenda- en beleidsvorming naar beleidsbepaling. Het governancesysteem is in de afgelopen anderhalf jaar daarmee positief veranderd.

Op andere terreinen zijn thema’s wel geagendeerd, maar nog niet vertaald naar concrete beleidsmaatregelen. Voorbeelden hiervan zijn de bescherming van de democratie, inzicht in algoritmen, en een eerlijke, competitieve data-economie.

Ook zijn sommige technologieën en daarmee samenhangende maatschappelijke kwesties nog niet geagendeerd. Voorbeelden hiervan zijn gezichtsherkenning, virtual en augmented reality en mogelijke gezondheidseffecten van digitale technologie.

Werken aan een digitale transitie die mensen en waarden centraal stelt

Vele partijen, zoals beleidsmakers, politici, maatschappelijke organisaties, regionale en lokale overheden, beroepsverenigingen en toezichthouders, voelen het belang van het beschermen van publieke waarden. Ze oriënteren zich op de vraag wat digitalisering betekent voor hun organisatie, sector of praktijk. De centrale vraag is hoe zij de digitale transitie in goede banen kunnen leiden. Velen erkennen dat bij digitalisering het beschermen van publieke waarden en grondrechten het uitgangspunt moet zijn.

Dit betekent een ommekeer in het debat over de inzet en de invloed van digitale technologieën: van een focus op technologie en de aanname dat dit vanzelf zal leiden tot maatschappelijke vooruitgang, naar een focus op de interactie tussen digitalisering en waarden. Digitalisering is daarbij enerzijds een middel om maatschappelijke uitdagingen aan te pakken, en anderzijds een ontwikkeling die publieke waarden onder druk kan zetten.

Het transitieperspectief legt de vraag ‘in welke digitale samenleving willen we leven’, prominent op tafel. Om die vraag te kunnen beantwoorden, is een integrale innovatie-aanpak nodig, die vanuit publieke waarden vorm en richting geeft aan de digitale transitie en dus aan onze samenleving.

Vijf acties om het governancesysteem te versterken

We stellen vijf acties voor waarmee beleidsmakers, bedrijven en maatschappelijke organisaties het governanceysteem kunnen versterken. Lees de vijf acties onder het tabblad 'Aanbevelingen'. 

Een vervolg op het rapport Opwaarderen

Dit rapport is een vervolg op ons rapport Opwaarderen uit februari 2017, dat we schreven naar aanleiding van de motie Gerkens die was aangenomen door de Eerste Kamer. Dat rapport bracht een breed spectrum aan maatschappelijke en ethische digitaliseringsvraagstukken in kaart.

Bij voorkeur citeren als:

Kool, L., E. Dujso, en R. van Est (2018). Doelgericht digitaliseren – Hoe Nederland werkt aan een digitale transitie waarin mensen en waarden centraal staan. Den Haag: Rathenau Instituut

Nederland is zich bewuster geworden van de impact van digitalisering op de samenleving. Maar voor een digitale transitie waarin mensen en waarden centraal staan, moeten overheden en bedrijven acties doelgerichter vormgeven vanuit maatschappelijke uitdagingen. Juist hier liggen de grote kansen voor Nederland en Europa.

Dit blijkt uit dit rapport. Hierin formuleren we vijf aanbevelingen om de digitale transitie beter vorm te geven (lees meer onder het tabblad 'Aanbevelingen').

Centraal staat daarbij het begrip maatschappelijk verantwoord digitaliseren. Dat moet het uitgangspunt zijn wanneer bedrijven en overheden innoveren. Kansen van technologie zijn er alleen als deze transitie is ingebed in de samenleving en hierover internationale afspraken worden gemaakt. Verder is het van belang te blijven investeren in de positie van toezichthouders.

Meer concrete actie is nodig

Op het gebied van cybersecurity en privacy zijn veel stappen gezet, maar issues als discriminatie, uitsluiting en het verlies van autonomie zijn nog niet vertaald naar concrete beleidsmaatregelen.

Dat geldt ook voor thema’s als de bescherming van de democratie, transparantie van algoritmen, en een eerlijke competitieve economie.

Sommige technologieën en de daarmee samenhangende maatschappelijke kwesties zijn nog niet geagendeerd, zoals gezichtsherkenning, virtual en augmented reality en de effecten van digitale technologie op de gezondheid.

Overheden en bedrijven moeten doelgerichter digitaliseren

We zien veel bewustwording en losstaande acties. Wat ontbreekt is de koppeling tussen maatschappelijke vraagstukken en innovatie. Voor de uitdagingen waar we als samenleving voor staan, moeten overheden en bedrijven doelgerichter digitaliseren.

Vijf acties om het governancesysteem te versterken

We stellen vijf acties voor waarmee beleidsmakers, bedrijven, en maatschappelijke organisaties het governancesysteem kunnen versterken:

1. Investeer in een waardengedreven benadering van innovatie
   Ethische en maatschappelijke vraagstukken staan niet los van innovatie- of digitaliseringsprocessen.
   
   Om de ambities van Nederland waar te kunnen maken, bijvoorbeeld in de zorg, in de energietransitie of op het gebied van mobiliteit, is het van belang innovatie te verbinden aan maatschappelijke vraagstukken: Nederland moet publieke waarden niet zien als sluitstuk van innovatie, maar als uitgangspunt daarvan.
   
   Dit sluit aan bij het denken over innovatiebeleid in termen van missiegedreven innovatiebeleid of doelgerichte innovatiesystemen.
    
2. Kom tot een proactieve, overkoepelende agenda en activiteitenplan voor maatschappelijke en ethische aspecten van digitalisering
   Maatschappelijke en ethische digitaliseringsvraagstukken zijn op de beleidsagenda gekomen. Maar er is nog geen integraal beeld. Diverse kwesties zijn nog niet vertaald naar concrete beleidsmaatregelen.
   
   Een proactieve agenda vraagt ook om aandacht voor thema’s die nog nauwelijks op de agenda staan, zoals gezichtsherkenning, virtual en augmented reality en mogelijke gezondheidseffecten van technologieën.
   
   Een overkoepelende agenda bevat ook een visie op hoe de samenleving te betrekken (zie 5).
    
3. Investeer in een sterke positie van toezichthouders
   Toezichthouders vormen een cruciale schakel in de versterking van het governancesysteem op het gebied van digitaliseringskwesties. Zij hebben daar ook meer aandacht voor. Ze investeren in kennisopbouw en in samenwerking met andere toezichthouders.
   
   Diverse toezichthouders kregen nieuwe bevoegdheden, of meer budget. Het is belangrijk om te monitoren of, en in hoeverre dat toereikend is.
   
   De acties om toezichthouders te versterken kunnen we zien als eerste stappen. We beginnen net te begrijpen waartoe digitalisering in staat is. Het is daarom vanuit strategisch oogpunt van belang te blijven investeren in de mogelijkheden en capaciteiten van toezichthouders.
    
4. Bedrijfsleven: maak werk van maatschappelijk verantwoord digitaliseren
   De politiek en de samenleving zijn zich steeds meer bewust van de maatschappelijke en ethische vraagstukken op het gebied van digitalisering. Dat leidt tot toenemende druk op het bedrijfsleven om deze serieus op te pakken.
   
   Maatschappelijk verantwoord ondernemen op het vlak van digitalisering vraagt om een proactieve houding van het bedrijfsleven, om maatschappelijke en ethische implicaties van een technologie die een bedrijf ontwikkelt te voorzien en daarop te anticiperen. Bedrijven zijn op diverse manieren verplicht om zich in te spannen om mensenrechten te beschermen. Ze zijn nu aan zet om deze zorgplichten vorm te geven in de praktijk.
    
5. Stimuleer technologisch burgerschap
   Om richting te kunnen geven aan innovatie, moeten burgers daarbij betrokken zijn. Daarom moeten ze weten wat de mogelijkheden en risico’s van technologie zijn, en moeten ze kunnen deelnemen aan het democratisch debat en aan politieke besluitvorming. Het blijven stimuleren van deze drie elementen is essentieel voor een sterk governancesysteem.
   
   Daarbij moet er aandacht zijn voor de grenzen van de zelfredzaamheid van burgers, en voor hun bereidheid om te participeren.
   
   Waardengedreven innoveren betekent innovatie vormgeven vanuit gedeelde, publieke waarden. Dat kan alleen in gesprek met de samenleving. Daarvoor is een visie van de overheid nodig.